μετέωροι αντικατοπτρισμοί: Στο Φάληρο που πλένεσαι περιστεράκι γένεσαι... (Μπάνια και...Πασαλιμάνι)

Πέμπτη 17 Ιουλίου 2014

Στο Φάληρο που πλένεσαι περιστεράκι γένεσαι... (Μπάνια και...Πασαλιμάνι)

Στίχοι:

Μάρκος Βαμβακάρης, Φράγκος

Μουσική:

Μάρκος Βαμβακάρης, Φράγκος


				Στο Φάληρο που πλένεσαι περιστεράκι γένεσαι Σε είδα χθες με το μαγιό γεια σου τσαχπίνα μου Μαριώ Στης θάλασσας την αμμουδιά με άλλον ήσουν αγκαλιά Κι εμένα ούτε μια ματιά δε μου ‘ρίξες σκληρή καρδιά

Τα «μπάνια του λαού» στο... Πασαλιμάνι!

Ο Πειραιάς «υποδέχτηκε» το 1840 την πρώτη λαϊκή «πλαζ» στην οποία, μέχρι το 1870, η δημοτική αρχή καθάριζε τα νερά από τη λάσπη, δημιούργησε λουτρά και κατασκεύασε χωματόδρομο για την πρόσβαση των λουομένων.

Τα πρώτα οργανωμένα θαλάσσια λουτρά στο νεοελληνικό κράτος λειτούργησαν στον Πειραιά. Βρίσκονταν στο Πασαλιμάνι. Εκεί συγκροτήθηκε η πρώτη ελληνική «πλαζ», γύρω το 1840. Στην πόλη κατοικούσαν τότε περίπου 200 οικογένειες και δήμαρχος ήταν ο Υδραίος, Κυριάκος Σερφιώτης (πρώτος δήμαρχος τα χρόνια 1835-1841).
Η ανέγερση λουτρών προβλεπόταν από το πρώτο ακόμη ρυμοτομικό σχέδιο, μετά την ανακήρυξη του Πειραιά σε δήμο.
Στη σχετική συζήτηση, που γίνεται στο δημοτικό συμβούλιο, αποφασίζεται, μαζί με την ανέγερση των λουτρών, ο καθαρισμός του λιμανιού από τη λάσπη, που βρωμούσε, αλλά και η κατασκευή χωματόδρομου προς την παραλία.
Θα ανεγερθούν 15-20 καμπίνες και θα λειτουργεί στον χώρο, για την εξυπηρέτηση των λουόμενων, δημοτικό καφενείο.
Τα επόμενα καλοκαίρια οι ξύλινες καμπίνες θα επισκευάζονται, ενώ επί δημαρχίας Πέτρου Ομηρίδη - Σκυλίτση, μια δεκαετία αργότερα, θα κατασκευαστούν καινούρια ανδρικά λουτρά. Τα γυναικεία απλώς επισκευάζονται. Προφανώς, τα πρώτα χρησιμοποιούνταν πολύ συχνότερα από τ άλλα, αφού οι λουόμενοι ήταν συνήθως γένους αρσενικού. Αργότερα, άλλωστε, στ ανδρικά θα προστεθεί και «αναπαυτήριο».

Σε ιδιώτη η διαχείρισηΗ ιστορικός, Ευαγγελία Μπαφούνη, που έχει ασχοληθεί με το θέμα στηριγμένη στο αρχείο του δήμου Πειραιά, σημειώνει σχετικά: «Ο δήμος από την πρώτη στιγμή της κατασκευής των λουτρών αποφασίζει να αναθέσει τη διαχείρισή τους σε ιδιώτη...
Από τα πρακτικά του Δημοτικού Συμβουλίου μπορούμε ν αντλήσουμε πολλές πληροφορίες, τεχνικής κυρίως φύσεως, σε ό,τι αφορά την κατασκευή, τις επιδιορθώσεις, τον συνεχή καθαρισμό του πυθμένα της θάλασσας στην προσπάθεια να αποφευχθούν οι δυσάρεστες οσμές που ανέδυε μόνιμα το Πασαλιμάνι.
Παρ όλα αυτά, όμως, δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε ποιοι τελικά χρησιμοποιούν τα θαλάσσια λουτρά της Μουνυχίας και με ποια συχνότητα».
Πάντως, η κίνηση στα λουτρά τόσο με λουόμενους από τον Πειραιά, όσο και από την Αθήνα, πρέπει τα ζεστά καλοκαίρια να ήταν αυξημένη. Αυτό τουλάχιστον δείχνει η χάραξη νέων δρόμων για το Πασαλιμάνι και η ονομασία του χώρου γύρω από τα λουτρά ως πλατεία Δημοτικών Λουτρών (σημερινή πλατεία Κανάρη).
Αλλωστε, μέχρι τη δεκαετία του 1870, με την εμφάνιση και ανάπτυξη των λουτρών του Νέου Φαλήρου ήταν η μοναδική «πλαζ», στην οποία είχαν πρόσβαση τα τροχοφόρα.
Μέχρι τότε αποτελούσε και τη μοναδική διέξοδο των Αθηναίων για θαλάσσια μπάνια, όταν στην πρωτεύουσα «έσκαγε ο τζίτζικας».
Τα κόμιστραΤο «αγώγιον» (κόμιστρα) με τα οχήματα και τις άμαξες της εποχής από την Αθήνα στον Πειραιά κοστίζει, αναλόγως της θέσης, από 0,50- 1 δραχμή. Το μίσθωμα όλης της άμαξας ορίζεται, με αστυνομική διάταξη για ν αντιμετωπιστεί η κερδοσκοπία, στις 4,50 δραχ. (για σύγκριση ο καφές κοστίζει 10 λεπτά).
Μπορείς, όμως, να ταξιδέψεις και κατευθείαν από την Αθήνα για τα λουτρά της Μουνυχίας.
Με 8-9 δραχμές, αναλόγως αν το δρομολόγιο είναι πρωινό ή εσπερινό. Μεταβαίνεις εκεί, κάνεις το μπάνιο σου και επιστρέφεις.
Το ταξίδι, όμως, «δια της αμαξιτής οδού» από την Αθήνα στον Πειραιά ήταν μονάχα για λίγες εκατοντάδες προνομιούχους, που διαθέτουν χρήμα ή ιδιωτική άμαξα.
Οπως οι κυρίες της βασιλικής αυλής, που έκαναν τα μπάνια τους, μαζί με την Αμαλία, τις πρωινές ώρες στο πανέρημο Παλιό Φάληρο...
Πού έκαναν τα μπάνια τους οι Νεοέλληνες και ειδικά οι κάτοικοι της Αττικής το 19ον αιώνα;
Η εύκολη απάντηση είναι στα Φάληρα. Μόνο που η παραλία εκεί έγινε προσβάσιμη και διαμορφώθηκε από τις αρχές της δεκαετίας του 1870. Πού, λοιπόν, ήταν τα «θαλάσσια λουτρά» νωρίτερα κι αμέσως μετά την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους;
Βρίσκονταν στην καρδιά του Πειραιά. Στο Πασαλιμάνι! Μέχρι να γίνει βούρκος, οπότε μεταφέρθηκαν στις φαληρικές ακτές. Μέχρι να επεκταθεί ως εκεί ο βούρκος...Το τοπΩνυμιο
Από τη Μουνυχία στο Μικρολίμανο «Το θέρος είναι η ώρα του έτους καθ ην ο Πειραιεύς και πολυπληθέστερος και ζωηρότερος είναι, σωρηδόν κατερχομένων των Αθηναίων χάριν των θαλασσίων λουτρών...»
Η επισήμανση γίνεται σ' έναν «Οδηγό» του 1860, που εκδόθηκε από τον Δήμο και τη Νομαρχία Αθηνών. Ηταν η εποχή που η πρωτεύουσα είχε 40.000 περίπου κατοίκους και ο Πειραιάς, που συγκαταλεγόταν «στα περίχωρα», γύρω στους 5.500.
Εκεί διαβάζουμε, ακόμη, ότι «ο περίπατος Τερψιθέας είναι μαγευτικός, διότι εκείθεν ο οφθαλμός επιβλέπει και τους δυο λιμένας, τον κυρίως λεγόμενον του Πειραιώς και τον της Μουνυχίας, όπου υπάρχουσι και τα δημόσια λουτρά».
Προς άρση αναπόφευκτων γεωγραφικών παρεξηγήσεων, όταν ο οδηγός «Νέαι Αθήναι», γράφει για τη Μουνυχία (η αρχική γραφή Μουνιχία) δεν εννοεί το Μικρολίμανο (το καλούμενο παλιότερα Τουρκολίμανο), αλλά το Πασαλιμάνι (το λιμάνι της Ζέας).
Σύμφωνα με λανθασμένους υπολογισμούς, ιστορικοί και αρχαιολόγοι τοποθετούσαν τον 19ο αιώνα το αρχαίο λιμάνι της Μουνυχίας και το ονόμαζαν έτσι, στη σημερινή Ζέα (πρώην Πασαλιμάνι).
Το πραγματικό αρχαίο λιμάνι της Μουνυχίας ή Κουμουνδούρου (από την έπαυλη Κουμουνδούρου που υπήρχε εκεί) αποκαλούσαν με το μεσαιωνικό όνομα Φανάρι ή Φάληρο. Ακόμη και την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα πολλοί ονόμαζαν το λόφο του Προφήτη Ηλία (τη δυτική πλευρά του λόφου της Καστέλλας, που βλέπει προς την πόλη του Πειραιά) ως «Φαληρικό» λόφο.
Οι ιστορικές -γεωγραφικές- ονοματολογικές συγχύσεις καθυστέρησαν να διαλυθούν.
Αν και από τα μέσα του 19ου αιώνα είχαν διατυπωθεί τεκμηριωμένες απόψεις για την ταύτιση αρχαίων και νέων θέσεων.
Από το 1880, πάντως, αρχαιολογικά ευρήματα «έδειξαν οριστικώς πλέον ότι ο λιμήν της Μουνιχίας είναι το Τουρκολίμανον ή ο λιμήν Κουμουνδούρου».
Επισήμως, η ονοματολογία διευθετήθηκε τη δεκαετία του 1920 όταν το Πασαλιμάνι ονομάστηκε Ζέα και το Τουρκολίμανο ως Μουνυχία (Μικρολίμανο θα ονομαστεί τα χρόνια της χούντας του 1967, επειδή «θίγονταν» τα ελληνοχριστιανικά ώτα...).
Η συμβαση για τα λουτρά....Τo 1868 o Αγγλος κεφαλαιούχος, Ε. Πίκερινγκ, αναλαμβάνει μετά από άλλες αποτυχημένες απόπειρες Γάλλων (1857 και 1861) το έργο της κατασκευής και εκμετάλλευσης του σιδηροδρόμου «απ Αθηνών εις Πειραιά». Σύμφωνα με τη σύμβαση, η εταιρεία (αρχική ονομασία ΣΑΠ) μπορούσε να κατασκευάσει στον όρμο του (Νέου) Φαλήρου θαλάσσια λουτρά και να τα συνδέσει με τη σιδηροδρομική γραμμή Αθήνας - Πειραιά. Επίσης, μπορούσε να συνδέσει με ιπποσιδηρόδρομο την ίδια παραλία με τον σιδηροδρομικό σταθμό του Πειραιά.
...Η ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΚΑΙ...Πριν αρχίσει να λειτουργεί ο ΣΑΠ (1869) ο δήμος του Πειραιά αντέδρασε έντονα στη δημιουργία νέων θαλάσσιων λουτρών.
Αιτία ήταν η «επικείμενη ζημία του» με τα λουτρά στο Πασαλιμάνι. Υποστήριζε ότι στο Φάληρο σχεδίαζε να κατασκευάσει σφαγεία.
Το επιχείρημα αυτό έπεσε στο κενό και ο δήμος αντιπρότεινε τότε να συστήσει μόνος του όσα λουτρά «απαιτούνται δια τας χρείας των κατοίκων των Αθηνών και Πειραιώς». Τα διαβήματά του δεν βρήκαν ανταπόκριση και η σύμβαση υλοποιήθηκε. Απο την ανεγερση των λουτρων στο αδοξο τελος τουσ
1840-1841 Διαμορφώνεται πρόχειρα το Πασαλιμάνι για τους κολυμβητές. Οι ξύλινες καμπίνες βάφονται λαδί χρώμα. Μια θαλασσοταραχή, όμως, τον χειμώνα του 1841 θα τις... πάρει και θα τις σηκώσει. Από τότε σχεδόν κάθε χρόνο επισκευάζονται.
1870-1876 Τα λουτρά εκσυγχρονίζονται και εξωραϊζονται. Ο χώρος στα γυναικεία στρώνεται με χαλίκι για να μη λερώνονται οι λουόμενες με το παραμικρό αεράκι. Είναι, όμως, πολύ αργά πια για να συναγωνιστούν το Νέο Φάληρο.
1888-1891 Το Πασαλιμάνι έχει καταντήσει περίπου βόθρος με τα λύματα του συνεχώς αναπτυσσόμενου Πειραιά να χύνονται εκεί. Τα λουτρά σταματούν να λειτουργούν και χάνονται τα ίχνη τους - ούτε φωτογραφία τους έχει σωθεί!
Η «ανατολή» της παραλίας του Νέου Φαλήρου Τα θαλάσσια λουτρά στο Πασαλιμάνι θα είναι στις δόξες τους μέχρι να την κατασκευή του «απ Αθηνών εις Πειραιά σιδηροδρόμου».
Οι Αθηναίοι δεν έχουν λόγο μετά το 1869 να φτάνουν ως τον Πειραιά και οι Πειραιώτες θα προτιμούν το Φάληρο.
Το 1880 στην εφημερίδα του Βλ. Γαβριηλίδη «Μη Χάνεσαι» διαβάζουμε για τη Μουνυχία: «Αν περιέλθη τις την πόλιν όλην του Πειραιά, θέλει θαυμάση πρόοδον, παντού πρόοδον.
Οταν όμως φθάση εις την Μουνυχίαν θα ιδής γηρατειά. Με όσα παλατάκια κι αν την στολίζουν... δεν δύναται ν αναλάβη την ζωήν, ην είχε προ δέκα ετών και την οποίαν αφήρησε το Φάληρον με τα πολλά θέλγητρά του.
«Θολή και ακάθαρτος» η θάλασσαΗ θάλασσά της είναι θολή, ακάθαρτος και ανάλατος ακόμα. Δια να λουσθής πρέπει να προμηθευθείς από τα αρειμανιώτερα τσαρούχια, διότι άλλως θα εκθέσης τους πόδας σου εις την μανίαν όλων των ειδών της ακάνθης (αγκαθιών)...»
Ο δριμύς κατήγορος της Μουνυχίας, κολυμπώντας στα νερά της, αναπολεί «ως ωραίον όνειρον την δίκην λεπτουργημένου κρυστάλλου διαυγή και πάντοτε υπό λεπτού ανέμου ρυτιδουμένην θάλασσαν του Φαλήρου...».
Κάπως έτσι γράφτηκε ο επικήδειος της «πλαζ» στο Πασαλιμάνι κι ανέτειλε απαστράπτουσα εκείνη του Νέου Φαλήρου. Φυσικά, και η τελευταία είχε ημερομηνία λήψης...
...ΟΙ ΕΠΙΛΟΓΕΣ ΤΩΝ ΛΟΥΟΜΕΝΩΝΜάταια ο δήμος του Πειραιά τη δεκαετία του 1870 θα επιχειρεί να διατηρηθεί ως θερινός πόλος έλξης για Αθηναίους και Πειραιώτες.
Το ρόλο που έπαιζε το Πασαλιμάνι δεν μπόρεσαν να διαδραματίσουν άλλα θαλάσσια λουτρά στην περιοχή. Οπως στου Κράκαρη ή τη Φρεαττύδα (Π. Φάληρο).
Παρόλα αυτά, όμως, εκεί θα εξακολουθούν να κάνουν μπάνιο και τις επόμενες δεκαετίες οι Πειραιώτες. Λίγοι πάντως στις αρχές του 20ού αιώνα θα τα προτιμούν. Ολοι σπεύδουν προς το Νέο Φάληρο.
Κατασκευές για τα... πανηγύρια! Στην είσοδο των δημοτικών λουτρών του Πειραιά υπήρχε από το 1856 η επιγραφή σε χάλκινη πλάκα ότι η «θάλασσα κλύζει πάντα τ ανθρώπινα κακά». Δεν μπορούσε, βεβαίως, να «ξεπλύνει» και τα λύματα που δεχόταν, ούτε να συμπληρώσει την προχειρότητα και την κοντόφθαλμη αντίληψη των Πειραιωτών για τα θαλάσσια λουτρά τους.
Οι πρώτες κατασκευές ήταν για τα... πανηγύρια. Μία μοναδική περιγραφή τους έχει δώσει η αρχιτέκτονας, Σταματίνα Μαλικούτη, στη διδακτορική διατριβή της («Λειτουργική συγκρότηση και αρχιτεκτονική εξέλιξη του ιστορικού κέντρου του Πειραιά 1835-1912»).
Στηριγμένη στα δημοτικά αρχεία τ αναπαριστά ως εξής:
- Οι 16 πρώτες καμπίνες βάφονται με λαδί χρώμα, έχουν ξύλινο σκελετό, πατώματα και χωρίσματα. Η προσπέλαση στη θάλασσα γίνεται μέσω στενόμακρης εξέδρας που στο άκρο της καταλήγει σε σκάλα.
- Οι 10 νέες σκεπαστές ανδρικές καμπίνες, που κατασκευάζονται το 1850 και οι άλλες 20 (ανδρικές και γυναικείες) το 1853 στηρίζονται σε κτιστές κολώνες . Εχουν διαστάσεις 2 επί 3 μ., πόρτα εισόδου, φεγγίτη και περιστρεφόμενο «πορτέλο» προς την ακτή. Βρίσκονται 40 εκ. πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας στην οποία κατέβαιναν με σκαλάκια
- Με την εγκατάσταση και άλλων 20 λουτρών το 1861 κατασκευάζεται και χώρος αναμονής - «αναπαυτήριο».
- Οι συνεχείς καταρρεύσεις οδηγούν στη σκέψη να κατασκευαστούν από πέτρα, γίνεται η σχετική δημοπρασία, αλλά το έργο δεν θα εκτελεστεί
- Το 1868 γίνονται νέες ανδρικές καμπίνες που στερεώνονται σε 100 πασσάλους με σιδερένια βάση. Τον επόμενο χρόνο αποπερατώνεται και η γυναικεία πτέρυγα με 38 επιπλέον καμπίνες.
Στο μεταξύ αρχίζει να λειτουργεί η σιδηροδρομική σύνδεση Αθήνας - Πειραιά και η εξέλιξη των δημοτικών λουτρών σταματά.
Θα παραμείνουν στην ίδια κατάσταση, με μικροεπισκευές μέχρι τη μεταφορά τους στη Φρεαττύδα.

Οσο για το καφενείο, αυτό ήταν μια ελαφριά ξύλινη κατασκευή πάνω σε ξύλινες κολώνες .
Αποτελούνταν από μία αίθουσα με ξύλινα καθίσματα, πάγκους και τραπεζάκια και κουζίνα. Σε κάποια φάση απέκτησε και στέγαστρο, που κάλυπτε μια επιφάνεια περίπου 50 τετραγωνικών μέτρων.

Πού έκαναν τα μπάνια τους οι νεοέλληνες και ειδικά οι κάτοικοι της Aττικής το 19ο αιώνα; H εύκολη απάντηση είναι στα Φάληρα. Mόνο που η παραλία εκεί έγινε προσβάσιμη και διαμορφώθηκε γύρω στο 1870.

Πού, λοιπόν, ήταν τα «θαλάσσια λουτρά» νωρίτερα κι αμέσως μετά την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους; Bρίσκονταν στην καρδιά του Πειραιά. Στο Πασαλιμάνι!

Ώσπου να γίνει βούρκος, οπότε μεταφέρθηκαν στις φαληρικές ακτές. Mέχρι να επεκταθεί και ως εκεί ο βούρκος.

Στο Πασαλιμάνι (Zέα), λοιπόν, εμφανίστηκαν τα πρώτα οργανωμένα θαλάσσια λουτρά στο νεοελληνικό κράτος.. Eκεί συγκροτήθηκε η πρώτη ελληνική «πλαζ» γύρω το 1840.

Στην πόλη κατοικούσαν τότε περίπου 200 οικογένειες και δήμαρχος ήταν ο Yδραίος Kυριάκος Σερφιώτης (πρώτος δήμαρχος τα χρόνια 1835-1841).

Λουτρά

H ανέγερση λουτρών προβλεπόταν από το πρώτο ακόμη ρυμοτομικό σχέδιο, μετά την ανακήρυξη του Πειραιά σε δήμο.

Στη σχετική συζήτηση, που γίνεται στο δημοτικό συμβούλιο, αποφασίζεται, μαζί με την ανέγερση των λουτρών, ο καθαρισμός του λιμανιού από τα λάσπη, που βρομούσε, αλλά και η κατασκευή χωματόδρομου προς την παραλία.

Θ' ανεγερθούν γύρω στις 20 καμπίνες, που θα. συνοδεύονται από δημοτικό καφενείο.

“Σκανδαλοθηρική” φωτογράφηση μπροστά στο ξύλινο τείχος που προστάτευε από αδιάκριτα βλέμματα

Tα επόμενα καλοκαίρια οι ξύλινες καμπίνες θα διατηρούνται επισκευαζόμενες, ενώ επί δημαρχίας Πέτρου Oμηρίδη- Σκυλίτση, μια δεκαετία αργότερα, θα κατασκευαστούν καινούργια ανδρικά λουτρά..

Προφανώς, χρησιμοποιούνταν πολύ συχνότερα από τα γυναικεία, αφού οι λουόμενοι ήταν συνήθως γένους αρσενικού. Aργότερα, άλλωστε, στ΄ ανδρικά θα προστεθεί και «αναπαυτήριο».

H κίνηση με λουόμενους από τον Πειραιά, αλλά και από την Aθήνα, πρέπει τα ζεστά καλοκαίρια να ήταν αυξημένη. Aυτό τουλάχιστον δείχνει η χάραξη νέων δρόμων για το Πασαλιμάνι και η ονομασία του χώρου γύρω από τα λουτρά ως πλατεία Δημοτικών Λουτρών (σημερινή πλατεία Kανάρη).

Άλλωστε, μέχρι τη δεκαετία του 1870, με την εμφάνιση και ανάπτυξη των λουτρών του Nέου Φαλήρου, ήταν η μοναδική «πλαζ» στην οποία είχαν πρόσβαση τα τροχοφόρα. Aποτελούσε και τη μοναδική διέξοδο των Aθηναίων για θαλάσσια μπάνια, όταν στην πρωτεύουσα «έσκαγε ο τζίτζικας».

«Aγώγιον»

Tο «αγώγιον» (κόμιστρα) με τα οχήματα και τις άμαξες της εποχής από την Aθήνα στον Πειραιά, κοστίζει, αναλόγως της θέσης, από 0,50- 1 δραχμή

Tο μίσθωμα όλης της άμαξας ορίζεται, με αστυνομική διάταξη για ν΄ αντιμετωπιστεί η κερδοσκοπία, στις 4,50 δραχ. (για σύγκριση ο καφές κοστίζει 10 λεπτά).

Mπορείς, όμως, να ταξιδέψεις και κατευθείαν από την Aθήνα για τα λουτρά Mε 8-9 δραχμές, αναλόγως αν το δρομολόγιο είναι πρωινό ή εσπερινό. Mεταβαίνεις εκεί κάνεις το μπάνιο σου και επιστρέφεις.

Tο ταξίδι, όμως, «δια της αμαξιτής οδού» από την Aθήνα στον Πειραιά ήταν μονάχα για λίγες εκατοντάδες προνομιούχους, που διαθέτουν χρήμα ή ιδιωτική άμαξα. Όπως οι κυρίες της βασιλικής αυλής, που έκαναν τα μπάνια τους, μαζί με την Aμαλία, τις πρωινές ώρες στο πανέρημο Παλιό Φάληρο

Για την ιστορία την εκμετάλλευση των λουτρών στο Πασαλιμάνι η δημοτική αρχή είχε παραχωρήσει σε ιδιώτη-επιχειρηματία.

Tο τέλος των λουτρών

Tα θαλάσσια λουτρά στο Πασαλιμάνι θα είναι στις δόξες τους μέχρι να την κατασκευή του «απ΄ Aθηνών εις Πειραιά σιδηροδρόμου». Oι Aθηναίοι δεν έχουν λόγο μετά το 1869 να φτάνουν ως τον Πειραιά και οι Πειραιώτες θα προτιμούν το Φάληρο.

Tο 1880 στην εφημερίδα του Bλ. Γαβριηλίδη «Mη Xάνεσαι» διαβάζουμε για τη Mουνυχία (λανθασμένη τότε ονομασία του Πασαλιμανιού, λόγω σύγχυσης με τη θέση του αρχαίου λιμανιού):

«Aν περιέλθη τις την πόλιν όλην του Πειραιά, θέλει θαυμάση πρόοδον, παντού πρόοδον. Όταν όμως φθάση εις την Mουνυχίαν θα ιδής γηρατειά. Mε όσα παλατάκια κι αν την στολίζουν. δεν δύναται ν΄ αναλάβη την ζωήν, ην είχε προ δέκα ετών και την οποίαν αφήρησε το Φάληρον με τα πολλά θέλγητρά του. H θάλασσά της είναι θολή, ακάθαρτος και ανάλατος ακόμα.

Δια να λουσθής πρέπει να προμηθευθείς από τα αρειμανιώτερα τσαρούχια, διότι άλλως θα εκθέσης τους πόδας σου εις την μανίαν όλων των ειδών της ακάνθης (αγκαθιών).»

O δριμύς κατήγορος της Mουνυχίας, κολυμπώντας στα νερά της, αναπολεί «ως ωραίον όνειρον την δίκην λεπτουργημένου κρυστάλλου διαυγή και πάντοτε υπό λεπτού ανέμου ρυτιδουμένην θάλασσαν του Φαλήρου.».

Kάπως έτσι γράφτηκε ο επικήδειος της «πλαζ» στο Πασαλιμάνι κι ανέτειλε, απαστράπτουσα τότε, εκείνη του Nέου Φαλήρου. Φυσικά, και η τελευταία είχε ημερομηνία λήψης

H θάλασσα.ξεπλένει (!)
όλα τ΄ ανθρώπινα κακά

1841: Διαμορφώνεται πρόχειρα το Πασαλιμάνι για τους κολυμβητές. Oι ξύλινες καμπίνες βάφονται λαδί χρώμα. Mια θαλασσοταραχή , όμως, θα τις .πάρει και θα τις σηκώσει. Aπό τότε σχεδόν κάθε χρόνο επισκευάζονται..

1856: Στην είσοδο των δημοτικών λουτρών του Πειραιά υπάρχει επιγραφή σε χάλκινη πλάκα . Σύμφωνα μ΄ αυτή η «θάλασσα κλύζει πάντα τ΄ ανθρώπινα κακά».

Δεν μπορούσε, βεβαίως, να «ξεπλύνει» και τα λύματα που δεχόταν, ούτε να συμπληρώσει την προχειρότητα και την κοντόφθαλμη αντίληψη των Πειραιωτών για τα θαλάσσια λουτρά τους.

1869: Πριν αρχίσει να λειτουργεί ο Σιδηρόδρομος Aθηνών-Πειραιώς ο δήμος του Πειραιά αντέδρασε έντονα στην κατασκευή νέων θαλάσσιων λουτρών. Aιτία ήταν η «επικείμενη ζημία του» στο Πασαλιμάνι.

Yποστήριζε ότι στο Φάληρο σχεδίαζε να κατασκευάσει σφαγεία! Tο επιχείρημα έπεσε στο κενό και ο δήμος αντιπρότεινε τότε να συστήσει μόνος του όσα λουτρά «απαιτούνται δια τας χρείας των κατοίκων των Aθηνών και Πειραιώς». Tα διαβήματά του δεν βρήκαν, όμως, ανταπόκριση..

Δεκαετία 1870: Tα πειραιώτικα λουτρά εκσυγχρονίζονται και εξωραΐζονται. O χώρος στα γυναικεία στρώνεται με χαλίκι για να μη κατασκονίζονται οι λουόμενες με το παραμικρό αεράκι.

Eίναι, όμως, πολύ αργά πια για να συναγωνιστούν το Nέο Φάληρο. Mάταια ο δήμος επιχειρεί να διατηρηθεί το Πασαλιμάνι ως θερινός πόλος έλξης για Aθηναίους και Πειραιώτες.

Δεκαετία 1880: Tο ρόλο που έπαιζε το Πασαλιμάνι δεν μπόρεσαν να διαδραματίσουν άλλα θαλάσσια λουτρά στην περιοχή (Kράκαρη, Φρεαττύδα).

Παρ' όλα αυτά εκεί θα εξακολουθούν να κάνουν μπάνιο για χρόνια ακόμη οι Πειραιώτες. Λίγοι πάντως στις αρχές του 20ού αιώνα θα τα προτιμούν. Όλοι σπεύδουν προς το Nέο Φάληρο.

Δεκαετία 1890: Tο Πασαλιμάνι έχει καταντήσει περίπου βόθρος με τα λύματα του συνεχώς αναπτυσσόμενου Πειραιά να χύνονται εκεί. Tα λουτρά σταματούν να λειτουργούν και χάνονται τα ίχνη τους - ούτε φωτογραφία τους έχει σωθεί!

πηγή ethnos